Hizmetkar Liderlik Modeli (İdris Tüzün)

Elinizdeki kitap, İslâm’ın hizmetkâr liderlik modelini ele almaktadır. Bu liderlik modeli, Asr-ı Saadet dönem inde başta Peygamberimiz, dört halife ve diğer sahabeler tarafından uygulanmış, pratikte yaşanmış, müspet neticeleri görülmüş bir liderlik çeşididir. Ayrıca daha sonraki dönemlerde de küçük bir insan gurubundan, kıtalara hükmeden hükümdarlara varıncaya kadar pek çok lider tarafından da uygulanmıştır.

Kitaptaki konular ele alınırken, çocuklarına liderlik yapan anne babalardan, öğretmenlere, müdürlere, dernek başkanlarına, devlet başkanlarına varıncaya kadar idari konumdaki herkesi ilgilendiren ortak konular üzerinde durulmuş, bütün idarecilere faydalı olmak hedeflenmiştir.

Bu kitap Peygamberimiz (sav)’in şu iki mühim hadisi- nin şerhi olarak da düşünülebilir:

“Bir kavmin efendisi, o kavme hizmet edendir.”

“Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mesulsünüz. İnsanlar üzerinde idareci olan, onların çobanıdır ve o, onlardan mesuldür. Kişi, ailesinin çobanıdır ve onlardan mesuldür. Kadın, kocasının evinin çobanıdır ve ondan mesuldür. Hizmetkâr, efendisine aid malın çobanıdır ve elinin altındakinden mesuldür. (Elhâsıl) her biriniz çobansınız ve her biriniz sürünüzden mesulsünüz.”

İdareciliğin, diğer adıyla yönetimin toplumların hayatında önemli bir yeri vardır. Mükemmel yönetim, mükemmel ve müferrah toplumu; hatalı, yanlış yönetim ise huzursuz, kaygılı bir toplumu netice verir.

İslâm âleminde, “toplumun refahı için ideal, mükemmel idareci nasıl olmalıdır?” sorusunu cevaplamaya yönelik kitaplar, ilk yüzyıllardan itibaren yazılmaya başlanmıştır.

İdarecilik, diğer adıyla yönetim, geçmişte Müslümanların, günümüzde ise batılıların üzerinde durduğu son derece önemli bir konudur. Şöyle ki:

İslam âleminde, idarecilikle (yönetimle) ilgili kitaplar ilk yüzyıllardan itibaren yazılmaya başlanmıştır. Dört halife döneminden hemen sonra, yönetim babadan oğula geçen saltanat şekline dönüştüğünden, yazılan kitaplarda haliyle hükümdarlara yapılmış nasihatler olarak kaleme alınmıştır. Bu tür kitaplar ekseriyetle âlimler tarafından yazılmıştır. Bununla beraber hükümdarlar veya vezirler tarafından kaleme alınmış kitaplar da vardır. Örneğin, hükümdarlardan Keykâvus b. İskender’in “Kâbûsnâme”si ve vezir Nizamülmülk’ün “Siyasetname”si onlardan yalnızca iki tanesidir.

Osmanlı döneminde, daha önce yazılmış “Siyasetname” türü kitapların bir kısmı tercüme edilmiş veya telif eserler kaleme alınmıştır. Bursalı Mehmet Tahir Efendi “Siyasete Müteallik Asar-ı İslamiye” adlı kitabında bu tür kitaplardan kütüphane lerde kayıtlı 172 eserin isimlerini verir. Profesör Ahmet Uğur da “Osmanlı Siyasetnameleri” adlı kitabında, Osmanlı döneminde yazılmış 31 adet eserin kısa tanıtımlarını yapar.

20. yüzyılda ise, İslami idarecilikle ilgili kitap telifinin yok denecek kadar az olduğunu görürüz.

Batı toplumlarında ise, 19 ve 20. yüzyıllara gelinceye kadar yönetim ve idarecilikle ilgili kitaplar oldukça azdır. Hatta İngilizcede “liderlik” kelimesinin 19. yüzyıla kadar olmadığı söylenir. Yönetim konusunda araştırmalar 19. yüzyıl başlarında Sanayı İnkılâbı (endüstri devrimi) sonrasında fabrikaların ortaya çıkmasıyla başlar. Yönetimin bir bilim olarak ele alınması ise 20. yüzyıl başlarında olur. Bu dönemde bilhassa Amerika’da yoğun bir araştırma başlatılmıştır. Kaynaklarda elli yıl içinde üç binden fazla araştırma, 150 sayfa tutan bir bibliyografya oluştuğundan bahsedilir.1 1950 yılından sonra geliştirilen sistem anlayışı yönetim bilimlerinde bir devrim niteliği taşır. Bugün ise yönetim, daha geniş çapta araştırma ve uygulamaların konusu olmaktadır.

***

Günümüze gelince; bugün kitap piyasasına baktığımızda Müslümanlar tarafından telif edilmiş, günümüz şartlarına uygun, özgün, İslamî liderlik ve İslamî yönetim anlayışıyla ilgili kitaplar maalesef göremiyoruz.

Piyasadaki kitapların çoğu Amerikalı yazarların kitaplarıdır. Telif tarzındaki kitaplar ise, bu tür kitapların bir kopyası niteliğindedir. İslami yönden, daha önceki nasihatname (Siyasetname) türü kitapların bir kısmının tercümeleri var.

Bu tür kitapların liderlik konusunda elbetteki faydaları var. Fakat iki durum istifadeyi azaltıyor. Amerikalıların yazdığı kitap lar kendi ortamlarına göre yazılmış olduğundan, çok yönlerden bizim toplum yapımıza uymuyor. Nasihatname (Siyasetname) türü İslamî kitaplar ise, geçmiş zamanların şartlarına göre yazıldığından günümüze hitap edemiyor.

Müslümanların, eski ve yeni kitaplardan istifade ederek günümüz şartlarına uygun, İslam’ın kendine has idarecilik, liderlik anlayışını aksettirecek özgün kitaplar ortaya koyması şarttır.

Amerikalı Müslüman yazar Hişam Et-Talib, “İslam Davetçilerine Eğitim Rehberi” adlı kitabının ilk sayfasına şöyle giriş yapar:

“İslami hareketin -birçok kamp ve eğitim çalışması düzenlemekle beraber-, insan yetiştirme ve liderlik eğitimi alanına gereken ilgiyi gösterdiği söylenemez. Gerçekten bu alanın daha sistematik olarak incelenmesi, ders kitabı ve müfredat şeklinde programlanması gerekiyor. Biz, bugüne kadar böylesine önemli bir ihtiyacı tatmin edici bir cevap sunmak üzere yayınlanmış bir tek kitap bilmiyoruz.”

“Bu tür bir kitabın ilk defa olarak yayınlanmış olması gerçeği, ümmetin içinde bulunduğumuz dönemde düştüğü durumu gösteriyor. Eğer bugün ümmet, Kur’ân’ın buyurduğu gibi diğer milletlere bir yol gösterici olmak mecburiyetinde ise piyasada buna benzer yüzlerce kitap bulunmalıydı.”2

***

Batıda pek çok liderlik kuramı/modeli ortaya atılmıştır. Fakat bu liderlik modellerinin çoğu parlak teorilerden ibarettir. Bütün yönleriyle denenmiş, tecrübe edilmiş, müşahhas olarak insanlık âlemine takdim edilen, kapsamlı, tutarlı bir model yoktur.

Kur’ân ve sünnetin insanlık âlemine sunduğu liderlik “hizmetkâr liderlik modeli” şeklindedir.3 Peygamberimiz (sav) “Bir kavmin efendisi, o kavme hizmet edendir” hadisiyle bunu dile getirir. İslam’ın “hizmetkâr liderlik modeli”, Asr-ı Saadet döneminde başta Peygamberimiz, dört halife ve diğer sahabeler tarafından uygulanmış, pratikte yaşanmış, müspet neticeleri görülmüş bir liderlik çeşididir. Ayrıca daha sonraki dönemlerde de küçük bir insan gurubundan, kıtalara hükmeden hükümdarlara varıncaya kadar pek çok lider tarafından da uygulanmıştır. Bu yönüyle bu liderlik çeşidinin sayılamayacak kadar çok müşahhas örnekleri vardır.

Elinizdeki kitap, İslam’ın “hizmetkâr liderlik modeli”ni ele almaktadır. Bu kitap piyasadaki mevcut boşluğu nisbeten doldurmak, İslam’a ve Müslümanlara hizmet edecek liderlere, yöneticilere –bilhassa gençlere - yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır.

***

Kitaptaki konular ele alınırken, çocuklarına liderlik yapan anne babalardan, öğretmenlere, müdürlere, dernek başkanlarına, hatta devlet başkanlarına varıncaya kadar idari konumdaki herkesi ilgilendiren ortak konular üzerinde durulmuş, bütün idareci kimselere faydalı olmak hedeflenmiştir.

Bu kitap, Peygamberimiz (sav)’in şu iki mühim hadisinin şerhi olarak da düşünülebilir:

“Bir kavmin efendisi, o kavme hizmet edendir.”4 “Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mesulsünüz. İnsanlar üzerinde idareci olan, onların çobanıdır ve o, onlardan mesuldür.

Kişi, ailesinin çobanıdır ve onlardan mesuldür. Kadın, kocasının evinin çobanıdır ve ondan mesuldür. Hizmetkâr, efendisine âid malın çobanıdır ve elinin altındakinden mesuldür. (Elhâsıl) her biriniz çobansınız ve her biriniz sürünüzden mesulsünüz.”5

***

Kitap hazırlanırken yönetimle ilgili batılı yazarların ve İslam âlimlerinin siyasetname türü kitaplarından istifade edildi. Fakat konu daha çok ayet, hadis ve sahabe –bilhassa Hz. Ömer- eksenli olarak ele alındı. Yeri geldikçe İslam tarihinden örnekler de eklendi.

Yönetim uzmanları, liderle yöneticiyi birbirinden ayırırlar. Liderlikle, yöneticilik her ne kadar farklı şeylerse de aralarında ortak özellikler olduğu için yeri geldikçe lider, yeri geldikçe idareci, yönetici kelimeleri kullanıldı.

Kitabımızın idarecilik, yöneticilik yönünden faydalı olacağını ümit ediyoruz.

İnşallah ileride bazı şahsiyetler bu konuları etraflıca ele alır ve geleceğin öncülerine yol gösterirler. Onlar da ümmeti içinde olduğu durumdan kurtarırlar.

Gayret bizden, muvaffakiyet Cenab-ı Hak’tandır.

23 Haziran 2013/Kayseri

(1). Bkz. Thomas Gordon, Etkili Liderlik Eğitimi, Sistem Yayıncılık, İst. 1997, s. 3.

(2). Hişam Et-Talib, İslam Davetçilerine Eğitim Rehberi, Koba y, İst. 1993, s. 1.

(3). Amerika’da geliştirilen liderlik kuramları içinde Robert Greenleaf ’ın l970 yılında ortaya koyduğu liderlik çeşidi de “Hizmetkâr Liderlik” (Servant-Leadership) adını taşır. Bununla beraber bizim burada üzerinde durduğumuz liderlik Greenleaf ’ın felsefesinden farklıdır.

(4). Kenzü’l-Ummal, c. 6, hn: 17517, 17518.

(5). Sahih-i Buhari, Kitabu’l-Ahkâm, Bab 1. / Sahih-i Müslim, Kitabu’l-İmare, Bab 5, hn: 1829